Οι τελευταίες έρευνες στην παλαιοανθρωπολογία και την αρχαιολογία θέτουν υπό αμφισβήτηση ένα σημαντικό αριθμό πεποιθήσεων που είχαμε σχετικά με την εξέλιξη του ανθρώπου και της ανθρώπινης επικοινωνίας.

Όσον αφορά στη γραφή, πιστεύαμε ότι τα πρώτα δείγματα χρονολογούνταν πριν από 5.000 χρόνια στη Σουμερία και την Αίγυπτο. Ωστόσο το Μάρτιο του 2010 ανακαλύφθηκαν επιγραφές αρχαιότητας 60.000 ετών, που είχαν χαραχτεί πάνω σε κελύφη αυγών στρουθοκαμήλου και που αποκάλυπταν ένα είδος παλαιολιθικής «γραφής», στη νότια Αφρική, στην τοποθεσία Diepkloof.

Η Genevieve von Petzinger έχει ανοίξει μια νέα οδό έρευνας. Αποκάλυψε τη συνεχόμενη χρήση 26 σημείων για περισσότερα από 20.000 χρόνια και η γεωγραφική κατανομή απετέλεσε μια πραγματική έκπληξη. Περισσότερο από το 70% των εν λόγω σημείων χρησιμοποιούνταν τακτικά 30.000 χρόνια πριν. Κάποια φαίνεται να είναι παγκόσμια: τελείες, γραμμές, σταυροί, σπείρες ή οδοντωτές γραμμές σε όλες τις ηπείρους από την Ευρώπη έως την Αυστραλία. Άλλα, πιο επιτηδευμένα, θα είχαν εισαχθεί σε τοπικό επίπεδο σε κατοπινές εποχές όπως για παράδειγμα, το σημείο με μορφή στέγης, το οποίο αποτελεί τυπικό σχήμα της νοτιοδυτικής Γαλλίας.

Σύμφωνα με τη Genevieve von Petzinger, το γεγονός ότι ένα σύνολο σημείων είχε ήδη καθιερωθεί εδώ και 30.000 χρόνια αποτελεί ένδειξή μιας ακόμη πιο αρχαίας καταβολής, την οποία η ίδια τοποθετεί στην Αφρική: «Εκεί βρέθηκαν διακοσμημένα αντικείμενα ηλικίας 50.000 με 70.000 χρόνων, που μαρτυρούν την ύπαρξη μιας ήδη σύνθετης και δημιουργικής σκέψης». Κάτι που έχει επιβεβαιωθεί από την πρόσφατη ανακάλυψη στην τοποθεσία Diepkloof.

Κοινή πίστη ήταν επίσης ότι η πόλη είχε προηγηθεί της γέννησης των ναών. Όμως η ανακάλυψη τού πάνω από 11.000 ετών ναού στο Göbekli Tepe, στη σύγχρονη Τουρκία, αποδεικνύει το αντίθετο, δηλαδή ότι οι σύνθετες κοινωνικές δομές είναι αρκετά προγενέστερες από ό,τι υποπτευόμασταν και ότι δεν αποτελούν μόνο ένα χαρακτηριστικό των αστικών δομών.

Πιθανόν το πιο σημαντικό ερώτημα είναι αυτό που αναφέρεται στο ίδιο το ανθρώπινο είδος. Έως τώρα θεωρούταν ότι υπήρχε μόνο ένα είδος Homo, ωστόσο τα τελευταία έτη έχουν ανακαλυφθεί και άλλες μορφές του ανθρώπινου είδους, κάποιοι μάλιστα κάνουν λόγο για «ανθρωπότητες».

Μέχρι πρόσφατα αποδεχόμασταν μόνο τoν Homo Neanderthal, τον οποίο τοποθετούσαμε χρονικά μεταξύ 500.000 και 28.000 ετών. Το 2003 ανακαλύφθηκε ο Homo Floriensis στο νησί Φλόρες(1) και πρόσφατα στη Σιβηρία η Homo Denisova, είδος ακόμη αρχαιότερο από τον Homo Neanderthal κατά ένα εκατομμύριο χρόνια.

Παρά τις έκδηλες διαφορές που υφίστανται μεταξύ των ανδρών και των γυναικών σε όλο τον πλανήτη, ανήκουμε ωστόσο όλοι στο σύγχρονο είδος του Homo Sapiens. Όλοι φέρουμε στα γονίδιά μας, όπως αποδεικνύεται από τις τελευταίες ανακαλύψεις, ένα μέρος από τους υπόλοιπους ανθρώπους.

Οι παλαιοανθρωπολόγοι, χάρη στα πρόσφατα ευρήματα των ανθρωπίδων(2) του Toumaï(3) το 2001 στο Τσαντ (7 εκατομμυρίων ετών), του Orrorin(4) (6 εκατομμυρίων ετών) στην Κένυα το 2000, του Ardipithecus (μεταξύ 5,8 και 4,4 εκατομμυρίων ετών) στην Αιθιοπία και το 2009 του Ardipithecus ramidus (4,4 εκατομμυρίων ετών), έχουν καταφέρει να σκιαγραφήσουν το προφίλ του λεγόμενου «τελευταίου κοινού προγόνου» πριν από το διαχωρισμό των ανθρωπίδων, εδώ και 8 έως 7.000.000 χρόνια, στους ανθρωπίνες(5), που ακολουθούν την ανθρώπινη γραμμή εξέλιξης, και στους paninos και γοριλίνες (gorilinos), που εξελίσσονται στους μελλοντικούς χιμπατζήδες, μπονόμπος και γορίλες, αντίστοιχα.

Ο Ardipithecus ramidus, ο Sahelanthropus tchadensis, ο Παράνθρωπος και ο Αυστραλοπίθηκος ήταν δίποδοι. Γεγονός που μας οδηγεί να πιστεύουμε ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονος ήταν επίσης δίποδος.

Παρά το γεγονός ότι δεν έχουν βρεθεί λείψανα, χάρη στη μελέτη των απολιθωμάτων των ανθρωπίνων που αναφέρονται παραπάνω και των paninos και γοριλίνων, οι ερευνητές έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το εξελικτικό σενάριο, στο οποίο είχαμε συνηθίσει από τα τέλη 19^ου αιώνα, είναι ξεπερασμένο. Ο πρόγονος της ανθρωπότητας τοποθετείται πλέον στα οκτώ εκατομμύρια χρόνια. Η μορφολογία του συγκεκριμενοποιείται σύμφωνα με τις τελευταίες ανακαλύψεις: παρότι είχε χαρακτηριστικά πιθήκου, στεκόταν όρθιος.

Κάποιοι παλαιοντολόγοι, όπως η καθηγήτρια Brigitte Senout, κάνουν λόγο για αρχαιότερες ηλικίες της τάξης των 10 έως 12 εκατομμύριων χρόνων. Ανακάλυψε ένα χιμπατζή σχεδόν πανομοιότυπο με τους σημερινούς, ηλικίας μεταξύ 6 και 11 εκατομμυρίων ετών! Κάτι που θέτει υπό αμφισβήτηση την καθιερωμένη χρονολογία των ερευνών που έχουμε από το μοριακό ρολόι του διαχωρισμού των ανθρωπίδων σε πρωτεύοντα και ανθρωπίνες.

Γιατί υπάρχει τέτοια διαφορά σε αυτές τις μελέτες; Οι επιστήμονες που μελετούν τα γονίδια έχουν κατασκευάσει ένα μοριακό ρολόι που μετρά το χρόνο υπολογίζοντας την εμφάνιση μεταλλάξεων στο γονιδίωμα. Εντούτοις, οι μεταλλάξεις αυτές δεν εμφανίζονται με τακτικότητα. Ένα υπό εξαφάνιση είδος μεταλλάσσεται λίγο και δεν βαθμονομείται από το ρολόι. Δεδομένης της μείωσης του αριθμού των ειδών των μεγάλων πιθήκων (από 156 κατά το Μειόκαινο σε μερικούς μόνο σήμερα), μπορούμε να πούμε ότι αυτό το είδος εξαλείφεται.

Επιπλέον, ενώ είναι τα απολιθώματα αυτά που ρυθμίζουν τα εν λόγω ρολόγια, κάποια πολύ παλιά μας λείπουν. Έτσι το ρολόι πιθανώς να κάνει λάθος και αυτή τη στιγμή να δουλεύουμε με ένα εργαλείο που, όταν βρούμε αρχαιότερα δείγματα, μπορεί να δείξει χρονολογίες πιο μακρινές.

Ο πρόγονός μας ήταν δίποδος

Για ένα μεγάλο διάστημα υπήρχε η σκέψη ότι ο τελευταίος κοινός πρόγονος θα πρέπει να έμοιαζε με το χιμπατζή. Όμως στην πραγματικότητα προσεγγίζει περισσότερο την ανθρώπινη γραμμή. Συνειδητοποιούμε ότι ορισμένα χαρακτηριστικά και λειτουργίες, που εμφανίζονται σε πιο σύγχρονα είδη, υπάρχουν ήδη σε πιο αρχαϊκά δείγματα.
Είναι ο κλάδος των ανθρωπίνων που έχει διατηρήσει αυτά τα αρχαϊκά χαρακτηριστικά και όχι οι paninos (μεγάλοι πίθηκοι), οι οποίοι εγκατέλειψαν τον κοινό κλάδο κάποια στιγμή. Οι εξειδικεύσεις που έχουν οι paninos τους κατέστησαν τετράχειρες (τα πόδια τους μπορούν να κρατήσουν αντικείμενα και προσκολλώνται στα κλαδιά όπως κάνει και ένα χέρι), ενώ οι πιο μακρινοί μας πρόγονοι, όπως οι Toumai και Orrorin, δεν ήταν τετράχειρες, όπως ούτε και τα αρχαιότερα πρωτεύοντα που υπήρχαν πριν από πενήντα εκατομμύρια χρόνια. Πρόκειται λοιπόν για μια πρόσφατη εξειδίκευση!

Επομένως, μπορούμε να πούμε ότι ο διποδισμός εμφανίστηκε πριν από τον άνθρωπο, αφού ο κοινός μας πρόγονος μας ήταν δίποδος. Τον Οκτώβριο του 2009(6), το αμερικανικό περιοδικό Science αποκάλυψε αυτή τη θέση δημοσιεύοντας μια μελέτη, που μας υποχρεώνει να εγκαταλείψουμε την άποψη που είχαμε σχετικά με την ανθρώπινη εξέλιξη.

Ο Toumai, ο αρχαιότερος προ-άνθρωπος, με τα 7 εκατομμύρια χρόνια του, μας είναι γνωστός μόνο από το κρανίο του. Όμως το γεγονός ότι η ινιακή οπή (εκεί όπου εισέρχεται η σπονδυλική στήλη) τοποθετείται πιο εσωτερικά και το επίπεδο της κύρτωσης του αυχένα βρίσκεται προς τα εμπρός υποδεικνύουν όρθια θέση. Στους χιμπατζήδες, οι οποίοι περπατούν σκυφτά, η ινιακή οπή βρίσκεται πιο πίσω και το επίπεδο του αυχένα είναι πιο ίσιο.

Στον Orrorin, που τον διαδέχεται στα 6 περίπου εκατομμύρια χρόνια, είναι το μακρύ και ίσιο μηριαίο οστό που θυμίζει το δικό μας, κάτι που αποδεικνύει το διποδισμό.
Η καθηγήτρια στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας Brigitte Senut(7), η οποία συν-ανακάλυψε τον Orrorin, σημειώνει ότι όλοι οι πρωταρχικοί ανθρωπίδες που ανακαλύφθηκαν είναι δίποδοι δενδρόβιοι.
Τον Απρίλιο του 2010, ο Νοτιοαφρικανός παλαιοανθρωπολόγος Lee Berger Witwatersrand ανακοίνωσε την ανακάλυψη ενός άγνωστου Αυστραλοπίθηκου, του Australopithecus Sediba, ηλικίας μεγαλύτερης των 2 εκατομμυρίων ετών. Αν και το σχήμα του σώματός του είναι αδρό και τα χέρια του είναι μακριά, η λεκάνη του μοιάζει σε υπερβολικό βαθμό με αυτή του Homo Sapiens, η οποία είναι σχεδιασμένη για να περπατά και να τρέχει. Πιστεύαμε ότι αυτά τα χαρακτηριστικά ανήκαν αποκλειστικά στον Homo Sapiens. Για τον αρχαιότερο κοινό πρόγονο, που ήταν δίποδος, το να κατεβαίνει στο έδαφος και να περπατά με τέσσερα πόδια δεν ήταν κάτι το φυσικό. Του ήταν ευκολότερο να βαδίζει όρθιος.
Η Ardi είχε επίπεδο πέλμα και αντικριστό αντίχειρα, κάτι που έχει εκπλήξει τους πάντες.

Η μορφή του ποδιού και ο τρόπος βαδίσματος των Αυστραλοπιθήκων μοιάζει αναμφίβολα πολύ με τα δικά μας. Ο Orrorin, που είναι πιο αρχαίος, είχε χέρι με ανθρώπινο αντίχειρα. Θεωρήθηκε ότι η ασυμμετρία στην τερματική φάλαγγα δεν θα μπορούσε να συσχετιστεί με το χειρισμό των εργαλείων. Άλλα χαρακτηριστικά, που αποκαλούμε πρωτόγονα, έχουν διατηρηθεί στην ανθρώπινη οικογένεια, ενώ έχουν χαθεί από τους χιμπατζήδες όπως για παράδειγμα, το επίπεδο πρόσωπο, το οποίο ήδη εμφανίζεται στο σκίτσο του τελευταίου κοινού προγόνου και στον Toumai.

Συνεπώς, ο κοινός πρόγονος είχε ένα πολυλειτουργικό χέρι όπως το δικό μας, σε αντίθεση με τους χιμπατζήδες, των οποίων το χέρι είναι αφενός πιο μακρύ και άκαμπτο προκειμένου να βασιστούν πάνω του και να κινηθούν στο έδαφος και αφετέρου πολύ πιο εξειδικευμένο από το δικό μας.
Από την πλευρά της η ερευνήτρια του CNRS, Yvette Deloison, με βάση τις μελέτες πάνω στην ανατομία των προγόνων μας αλλά και των μεγάλων πιθήκων, καταλήγει στα ακόλουθα συμπεράσματα: το ανθρώπινο χέρι ποτέ δεν είχε ρόλο ποδιού. Είναι πολύ πιο αρχαίο από αυτό των μεγάλων πιθήκων. Αντίθετα το ανθρώπινο πόδι είναι εξειδικευμένο για δίποδο βάδισμα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η Yvette Deloison προτείνει έναν πρόγονο προικισμένο με όρθια δίποδη στάση, το πρωτο-ανθρωποειδές(8). Πράγματι το βάδισμα του τελευταίου κοινού προγόνου είναι στα δύο πόδια, σε αντίθεση με του χιμπατζή. Το σχήμα του ποδιού του έχει όλα τα δάχτυλα στον ίδιο άξονα, όπως και το δικό μας, αν και ορισμένοι πιστεύουν ότι θα μπορούσε να είχε αντικριστό αντίχειρα όπως οι χιμπατζήδες.

Ο Pascal Picq, παλαιοανθρωπολόγος στο College de France, είχε δηλώσει(9) ότι «… ο διποδισμός και τα δίποδα είναι πιθανώς αρχαιότερα από όσο πιστεύαμε… είχα στοιχειοθετήσει την υπόθεση ότι… ο διποδισμός είναι προγονικός».

Επομένως, όπως επιβεβαιώνει ο André Leroi-Gourhan, δεν είναι το γεγονός ότι ο άνθρωπος ελευθέρωσε το χέρι του από το έδαφος που μπορεί να εξηγήσει την ανάπτυξη της γλώσσας ή της νοημοσύνης. Ο Leroi-Gourhan εξηγεί την ανθρώπινη εξέλιξη με βάση τρεις εκδοχές: αυτή του χεριού, για να κρατάει τα εργαλεία, αυτή του προσώπου, για να αναπτυχθεί η γλώσσα και αυτή του κρανίου, για να αναπτυχθεί η νοημοσύνη. Αυτό το σχήμα έχει αμφισβητηθεί. Δεν βρισκόμαστε μπροστά σε μια γραμμική και βαθμιαία εξέλιξη όπως διατείνονταν οι υλιστές ερευνητές.

Ο Marc Groenen, καθηγητής Προϊστορίας και Φιλοσοφίας των Επιστημών στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο των Βρυξελλών(10), εξηγεί ότι είναι δύσκολο να κατανοήσουμε το θέμα της καταγωγής, εκτός κι αν το αντιμετωπίσουμε από την άποψη της σκοπιμότητας. Επιβεβαιώνει ότι ο διποδισμός εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην περίπτωση του ανθρώπου και ότι η εξέλιξη των ειδών έρχεται αργότερα, ως μια εξειδίκευση. Το μεγάλο ζήτημα, όπως επισημαίνει ο Marc Groenen, είναι ότι ο κόσμος του ανθρώπου προηγείται των στοιχείων και των τεχνικών ή φυσικών δεξιοτήτων πάνω στις οποίες στηρίζεται.

Ως προς το θέμα των δοντιών, το σμάλτο των γομφίων είναι παχύτερο στον άνθρωπο παρά στους χιμπατζήδες. Όμως και οι αρχαίοι ανθρωπίνες παρουσιάζουν επίσης αυτό το είδος των χαρακτηριστικών, γεγονός που μαρτυρά μια πιο σκληρή και τραχιά διατροφή που δεν αποτελείται μόνο από φρούτα, από τα οποία οι χιμπατζήδες έλκονται πολύ.

Αυτά τα ευρήματα θέτουν υπό αμφισβήτηση την ιδέα ότι η αλλαγή του περιβάλλοντος στην Αφρική (ερημοποίηση, σαβάνα σύμφωνα με τη θεωρία του East Side Story του Yves Coppens) πυροδότησε το μηχανισμό της κάθετης στάσης του ανθρώπου, καθώς η ανακάλυψη των πιο αρχαίων προγόνων, όπως του Toumai, 2.500 χλμ δυτικά του Rift Valley, σε ένα περιβάλλον λιγότερο ανοιχτό από εκείνο της ανατολικής Αφρικής, ακυρώνει τη μέχρι τώρα επικρατούσα υπόθεση.
Σήμερα, η στιγμή του διαχωρισμού από τον τελευταίο κοινό πρόγονο χρονολογείται στα 8 εκατομμύρια χρόνια και υπάρχει η υποψία ότι προϋπήρχε μια γραμμή ανθρωποειδών εδώ και 12 εκατομμύρια χρόνια, που διαχωρίστηκε στους πογκίδες, από τους οποίους κατάγονται οι ουρακοτάγκοι, και στους ανθρωπίδες, από τους οποίους προέρχονται οι ανθρωπίνες και οι paninos.
Οι μεγάλοι πίθηκοι (χιμπατζήδες, μπονόμπος, κ.τ.λ.), στους οποίους πιστεύαμε ότι βλέπαμε την εικόνα του κοινού μας προγόνου, είναι στην πραγματικότητα οι μακρινοί απόγονοι των πρώτων ανθρώπων.
Κανείς δεν μπορεί να ισχυριστεί πλέον, με βάση καμία άποψη, ότι ο άνθρωπος κατάγεται από έναν μεγάλο πίθηκο. Αυτό που στην πραγματικότητα συμβαίνει, είναι το αντίθετο.

Υποσημειώσεις

1. Ο άνθρωπος του Φλόρες: είδος του γένους Homo, που ανακαλύφθηκε στο νησί Φλόρες της Ινδονησίας. (ΣτΜ)
2. Ανθρωπίδες (Hominidos): οικογένεια πρωτεύοντων θηλαστικών που περιλαμβάνει τους μεγάλους πιθήκους (paninos) και την ανθρώπινη γραμμή (homininos, ανθρωπίναι), από τους οποίους σήμερα επιβιώνει μόνο το είδος Sapiens.
3. Sahelanthropus tchadensis ή σαχελάνθρωπος. Τουμάι σημαίνει ελπίδα ζωής στη γλώσσα Νταζάγκα, τοπική γλώσσα του Τσαντ. (ΣτΜ)
4. Orrorin tugenensis ή Αρχικός άνθρωπος. (ΣτΜ)
5. Ανθρωπίνες ή Ανθρωπίναι (Homininae): υπο-οικογένεια πρωτεύοντων της οικογένειας Ανθρωπίδαι (Hominidae), που περιλαμβάνει τόσο τον Homo Sapiens και συγγενικά του είδη που έχουν όμως εκλείψει, όσο και τους γορίλες και τους χιμπατζήδες.
6. Reexamining Human Origins in Light of Ardipithecus ramidus, C. Owen Lovejoy.
7. Science et Vie, Ιούνιος 2010, φάκελος «d’où venons-nous?».
8. Δημοσίευση στο περιοδικό Biométrie humaine et anthropologie, 1999, σελ. 147-150. Δείτε επίσης από τον ίδιο συγγραφέα La préhistoire du piéton, Plon, 2004.
9. France Inter, 10 Αυγούστου 2003.
10. Έργα του Marc Groenen: Εισαγωγή στην προϊστορία, ελλείψεις, 2009 και Παλαιολιθική εποχή, προκαταλήψεις, Le cavalier blue, 2008.

Συγγραφέας: Fernand Schwartz

Από το ίδιο Τεύχος

Περισσότερα Άρθρα ΕΠΙΣΤΗΜΗ